Popraw ten artykuł

Wprowadzenie

Dopracowanie się własnego warsztatu audytora dostępności cyfrowej jest procesem długofalowym. Warsztat pracy audytora dostępności cyfrowej to przede wszystkim wciąż pogłębiana wiedza ekspercka oraz wypracowane procedury postępowania, metody działania, źródła wiedzy, a także wszelkie środki materialno-techniczne, które służą audytorowi do organizacji badań.

Ważną częścią warsztatu audytora są narzędzia do oceny dostępności cyfrowej.

Należy do nich podstawowe wyposażenie, obejmujące m.in.

  • komputer z ulubionym systemem operacyjnym, choć byłoby dobrze, gdyby audytor dysponował więcej niż jednym środowiskiem, np. systemem Windows i Mac OS
  • urządzenie mobilne, np. tablet lub smartfon, a najlepiej jedno i drugie,
  • mysz, klawiatura, głośniki lub słuchawki,
  • oprogramowanie biurowe, niezbędne do sporządzania dokumentacji,

To dość oczywisty podstawowy zestaw oprzyrządowania audytorskiego. Jeśli dodać do niego programy użytkownika niezbędne do korzystania z zasobów internetowych, a więc przeglądarki internetowe, można oceniać dostępność cyfrową skutecznie, acz niekoniecznie wydajnie.

Aby zapewnić sobie wysoką wydajność, każdy audytor musi wybrać i opanować obsługę specjalistycznych narzędzi do oceny dostępności cyfrowej.

Narzędzia do oceny dostępności cyfrowej to programy lub usługi internetowe, które pomagają określić, czy treść stron internetowych spełnia wytyczne dotyczące dostępności.

Na przestrzeni minionych lat wypracowano bogatą ofertę różnych narzędzi do oceny dostępności. Prowadzona przez W3C lista zgłoszonych narzędzi oceny dostępności – zestawieniu Web Accessibility Evaluation Tools List – liczy ponad 130 pozycji, a z całą pewnością nie jest ona kompletna.

Oczywiście, ani nie potrzebujesz wszystkich tych narzędzi, ani nie musisz ich wszystkich znać. Ale możesz potrzebować wskazówek, jak spośród tej niemałej liczby narzędzi wybrać najlepsze dla siebie, czym się kierować w wyborze.

Niniejszy poradnik omawia cechy narzędzi oceny dostępności oraz kilka ich aspektów, które należy wziąć pod uwagę w swoich poszukiwaniach najlepszego zestawu.

Co mogą zrobić narzędzia oceny, a czego zrobić NIE mogą?

Odpowiedź na to pytanie jest trochę ryzykowna, bo może się okazać, że jutro lub pojutrze pojawią się narzędzia, które potrafią zdziałać cuda, o jakich nam się nawet jeszcze nie śni. Niemniej, co najmniej dwóch twierdzeń można być pewnym:

  • Po pierwsze, narzędzia oceny dostępności mogą audytorowi i każdemu, kto podejmie się oceny dostępności, pomóc szybko zidentyfikować niektóre, ale nie wszystkie problemy z dostępnością. Można z nich korzystać na wszystkich etapach tworzenia stron i aplikacji internetowych, w tym w różnych momentach procesu oceny stron i aplikacji.
  • Po drugie, nawet najbardziej zaawansowane narzędzia oceny dostępności nie potrafią osądzić i ocenić zgodności tych aspektów, które ocenić może tylko człowiek. A takich aspektów, jeśli wziąć za punkt odniesienia kryteria sukcesu WCAG 2.1 jest zdecydowanie większość.

Niemożliwe jest automatyczne sprawdzenie wszystkich aspektów dostępności. Dostępność wymaga ludzkiego osądu. Narzędzia oceny dostępności cyfrowej mogą w tym pomóc. Ba, czasem potrafią nawet wskazać, co należy zbadać i ocenić. Ale nie potrafią ocenić. Co więcej, bywa, że dają także fałszywe wyniki lub wprowadzają w błąd. Nawet te, których twórcy przekonują, że ich narzędzie nie zgłasza fałszywych alarmów.

Funkcje narzędzi oceny

Narzędzia oceny dostępności zwykle są projektowane pod kątem specyficznych potrzeb różnych grup odbiorców – projektantów, programistów, autorów treści, testerów jakości.

Z jednej strony są wśród narzędzi oceny dostępności takie, z których może skorzystać zwykły, czy może lepiej powiedzieć, przeciętny użytkownik Internetu. Z drugiej strony mamy narzędzia przeznaczone dla programistów, integrowane ze specjalistycznymi narzędziami do budowy aplikacji.

Są wśród narzędzi takie, które oferują wąski, wysoce specjalistyczny zakres możliwości, narzędzia „jednej funkcji” oraz narzędzia złożone, integrujące różne funkcje.

Główne cechy

Wspomniana wcześniej lista narzędzi oceny dostępności internetowej prowadzona przez WAI W3C jest dobrym miejscem do wyszukania potrzebnych narzędzi. Wprawdzie pewną barierą może być angielski język opisów tych narzędzi, ale ten problem – przynajmniej częściowo – pomoże rozwiązać translator Google.

Aby ułatwić przeglądanie listy i wybór narzędzi, zastosowano kilka istotnych kryteriów klasyfikacji, odwołujących się do istotnych cech narzędzi. Można ich używać jako filtrów. Na przykład można wyfiltrować tylko narzędzia służące ocenie zgodności z WCAG 2.1. Albo tylko narzędzia do oceny dostępności cyfrowej aplikacji mobilnych.

Wytyczne, czyli testy zgodności z określonymi standardami

Narzędzia oceny dostępności cyfrowej mogą służyć badaniu zgodności z różnymi standardami. Lista narzędzi prowadzona przez WAI W3C zawiera filtr Guidelines (Wytyczne) umożlwiający wybór narzędzi uwzględniających wybrany standard dostępności.

Oprócz standardu WCAG, filtry uwzględniają 10 innych standardów, m.in. amerykański Section 508, francuski RGAA czy włoski Stanca.

W przypadku standardu WCAG można wyfiltrować narzędzia oceniające zgodność ze standardem WCAG 1.0, ze standardem WCAG 2.0 oraz najnowszym WCAG 2.1.

Typy narzędzi oceny

Każde z umieszczonych na liście narzędzi sklasyfikowane jest według typu (Type of tool). Zgłaszający narzędzie mogą przypisać je do kilku typów. Wyróżniono 7 różnych typów, a w każdym z nich jeszcze dodatkowe „podtypy”, z tym, że informacje o podtypie można jedynie doczytać w charakterystyce narzędzia, filtr nie umożliwiają wyboru podtypów:

  • Desktop appliction (Aplikacje komputerowe) z podziałem na Microsoft Windows, Apple macOS, Linux, Solaris, BSD Unix,
  • Mobile application (Aplikacje mobilne) z podziałem na Apple iOS, Android, Microsoft Windows Phone, Blackberry, Firefox OS
  • Command Line Tool (Narzędzia wiersza poleceń)
  • Browser plugin (Rozszerzenia przeglądarek), w tym: Any (dowolna, skryptozakładki) Chrome, Firefox, Edge, Opera, Safari. Dodatki do przeglądarek pomagają projektantom witryn, testerom jakości i ekspertom ds. oceny w sprawdzaniu treści bezpośrednio w przeglądarce.
  • Authoring tool plugin (Rozszerzenia narzędzi autorskich), w tym: Adobe Dreamweaver, Adobe Flash, Adobe Photoshop, Adobe Edge, Eclipse, Microsoft Expression Web, Microsoft Visual Studio, Sublime Text. Rozszerzenia narzędzi autorskich często pomagają autorom treści nietechnicznych w sprawdzaniu treści.
  • API (Application Programming Interface), w tym REST, SOAP, Webhook, JavaScript,
  • Online tool (Narzędzia internetowe), w tym Online checker (testery internetowe), Hosted service (Usługi hostowane) oraz Server installation (instalowane na serwerze)

Testery internetowe to często strony internetowe, na których można wprowadzić adres swojej strony internetowej, aby ją sprawdzić. Czasami może to być również usługa internetowa, do której można uzyskać dostęp przez API za pomocą narzędzi autorskich lub zapewniania jakości.

Usługi hostowane mogą regularnie sprawdzać całą twoją witrynę i dostarczać raporty wyników. Mogą również oferować inne rozwiązania. Zazwyczaj wymagają subskrypcji.

Instalacja na serwerze niektórych narzędzi oceny zapewnia zintegrowany sposób sprawdzania całej witryny w sieci wewnętrznej. Niektóre z tych narzędzi mogą sprawdzić zawartość ograniczoną hasłem lub wersje robocze.

Obsługiwane formaty

Większość narzędzi oceny sprawdza dostępność treści HTML. Niektóre sprawdzają inne technologie internetowe. Filtr Supported formats (Obsługiwane formaty) pozwala wyselekcjonować narzędzia testujące takie technologie, jak WAI-ARIA, CSS, SVG, SMIL, EPUB, PDF, obrazy, format tekstowy, dokumenty biurowe (Microsof Office, Open Documents Format), wideo.

Sposób wspomagania audytora

Filtr Assist by… (Wspomaganie przez) pozwala wybrać narzędzia oferujące 4 formy wsparcia audytorów:

  • Generating reports of evaluation results (Generowanie raportów wyników oceny): raporty prezentują syntetyczne wyniki przeprowadzonych testów, zwykle w oparciu o listę kontrolną.
  • Providing step-by-step evaluation guidance (Ocena krok po kroku): Narzędzia oparte na kreatorach przeprowadzają użytkowników przez sekwencje testów i zachęcają do ręcznej oceny problemów, których nie można ocenić automatycznie. Na przykład, narzędzie może sprawdzać obrazy pod kątem występowania tekstów alternatywnych tekstu. Następnie użytkownik ocenia, czy tekst alternatywny jest odpowiedni.
  • Displaying information within web pages (Wyświetlanie informacji zwrotnych na stronie): Narzędzie oznaczają na stronie miejsca wymagające obsługi dostępności obrysami, ikonami, komentarzami, które prezentują wynik testu. Te informacje umożliwiają analizę problemów w kontekście, pomagają zrozumieć względną wagę każdego problemu.
  • Modifying the presentation of web pages (Transformacja strony): Narzędzia mogą modyfikować sposób prezentacji treści, aby pomóc zidentyfikować problemy projektowe. Np. narzędzie może wyświetlać stronę bez zastosowania arkuszy stylów, albo w widoku symulującym postrzeganie strony przez osoby z niepełnosprawnością wzroku.

Zakres testów automatycznych

Filtr Automatically checks… (Automatyczne sprawdzanie ) pozwala wybrać narzędzia testujące:

  • Single web pages (Pojedyncze strony internetowe)
  • Groups of web pages or web sites (Grupy stron lub witryny internetowe)
  • Restricted or password protected pages (Strony z ograniczeniami lub chronione hasłem)

Licencje

Filtr License pozwala wyselekcjonować narzędzia w ramach różnych typów licencji:

  • Free Software (Wolne oprogamowanie)
  • Open Source (Otwarte oprogramowanie)
  • Trial lub Demo (Próbne lub Demo)
  • Commercial (Komercyjne)
  • Enterprise (Przemysłowe)

Obsługa dostępności

Nie wszystkie, a nawet nie większość oferowanych narzędzi do oceny dostępności obsługuje dostępność, czyli umożliwia wykorzystanie przez osoby ze specjalnymi potrzebami. Osoby zgłaszające oferowane narzędzie do bazy mogą poinformować, że Tools providing accessibility information, czyli że narzędzie dostarcza informacji o tym, jak obsługuje dostępność. Gdy powstawał ten poradnik, zaledwie opisy 13 narzędzi spośród 133 zawierały taką informacje.

Język

Lista narzędzi posiada również filtr Languages (Języki). Zdecydowana większość narzędzi posiada interfejs użytkownika w języku angielskim. Nieliczne opracowane zostały także lub tylko w innych językach. W przypadku niektórych narzędzi filtr Languages odnosi się także do testowanych przez narzędzie treści (np. w celu wykrycia barier językowych).

Jak wybierać narzędzia oceny dostępności

Wybierając narzędzie oceny, należy wziąć pod uwagę wiele czynników. Każda organizacja, każdy zespół projektowy czy oceniający, każdy projektant, programista, autor treści, tester czy audytor ma różne potrzeby dotyczące różnych funkcji.

Projektanci stron internetowych mogą poszukiwać narzędzi do analizy i pomiaru dostępności ich projektu.

Twórcy stron internetowych wolą narzędzia, które pomogą im ocenić ich kod. Autorzy treści potrzebują narzędzi, które sprawdzą np. obecność tekstów alternatywnych, złożoność i zrozumiałość języka, itp. Organizacja może potrzebować w pełni zautomatyzowanego narzędzia do oceny, aby śledzić wybrane aspekty dostępności całe witryny. Inna organizacja może potrzebować narzędzia tylko do testów wyrywkowych, okazjonalnych.

Toteż rzeczowa odpowiedź na tytułowe pytanie jest raczej niemożliwa. Dobierając narzędzia oceny, trzeba na pewno rozważyć:

  • w czym narzędzie ma być pomocne, jakie aspekty powinno pomóc zbadać i ocenić,
  • czy potrzeby oceniających może zaspokoić jedno narzędzie, czy raczej kombinacja narzędzi,
  • czy potrzebne jest narzędzie specjalistyczne, wspomagające badanie konkretnego aspektu dostępności, czy raczej narzędzie umożliwiające bardziej kompleksowe testy,
  • jaką wiedzą i umiejętnościami dysponują potencjalni użytkownicy narzędzia oceny.

Nieco sugestii i przykładów

Poniżej przedstawiamy nieco sugestii i przykładów pod rozwagę.

Wybrane usługi internetowe

Wieloaspektowa ocena dostępności

Walidatory znaczników

Walidatory kontrastu i koloru

Rozszerzenia przeglądarek

Narzędzia kompleksowe

Narzędzia wyspecjalizowane

Skryptozakładki

Rozszerzenia narzędzi autorskich

Aplikacje komputerowe

Aplikacje mobilne

Walidatory dokumentów PDF

Czytniki ekranu

Powiększanie zawartości ekranu

Praca bezdotykowa

  • Spikit: wyjątkowy program umożliwiający bezdotykową pracę z PC za pomocą komend głosowych. Wspaniałe narzędzie tworzące pomost między technologią rozpoznawania mowy i… wszystkim, co widzisz na ekranie swojego urządzenia.
  • b-link: umożliwia sterowanie komputerem za pomocą mrugnięć powiekami, które są rejestrowane przez kamerę internetową. Aplikacja ułatwia nawigację po stronach internetowych, sterowanie kursorem myszy i klawiaturą w programach, jak edytor tekstu Word, arkusz kalkulacyjny Excel i klient e-mail Outlook oraz pozwala również włączać / wyłączać dźwięk i wyłączać komputer. b-Link jest kierowana do osób niepełnosprawnych, które mają ograniczoną możliwość korzystania z komputera i internetu.
  • Face Controller: pozwala na sterowanie komputerem za pomocą mimiki twarzy, ruchów głowy oraz głosu. Projekt zespołu Power of Vision z Politechniki Rzeszowskiej, 2014